ลักษณะ

นกเงือก มีลักษณะที่สำคัญ คือ มีปากขนาดใหญ่โค้ง มี โหนก (Casque) ประดับเหนือปากยกเว้นนกเงือกคอแดง (Rufous-necked Hornbill) ที่ไม่มีโหนก ลักษณะของโหนก เป็นโพรงมีเนื้อเยื่อคล้ายฟองน้ำอยู่ภายใน แต่โหนกของนกชนหิน (Helmeted Hornbill) นั้นกว่าครึ่งความยาวของโหนกตันดุจเดียวกับงาช้าง โหนกของนกเงือกมีขนาดและรูปร่างหลากหลาย บ้างก็มีขนาดใหญ่ แบน กว้าง ดังโหนกของนกกก บ้างก็มีรูปทรงกระบอก ทอดนอนตามความยาวของจงอยปาก มีปลายงอนดูคล้ายกับนอของแรด ดังโหนกของนกเงือกหัวแรด อันเป็นที่มาของชื่อ Hornbill บางชนิดมีโหนกขนาดเล็ก เป็นลอนดูคล้ายฟันกรามของช้าง เช่น โหนกของนกเงือกกรามช้าง (Wreathed Hornbill) นกเงือกเป็นนกที่บินเสียงดังมาก โดยเฉพาะนกเงือกขนาดใหญ่ เช่น นกกก นกเงือกกรามช้าง เพราะด้านใต้ปีกของนกเงือกไม่มีขนปกคลุม (Underwing coverts) เมื่อกระพือปีกแต่ละครั้งอากาศจะผ่านช่องว่างโคนขนปีกจึงเกิดเสียงดัง โดยลักษณะทั่วไปของนกเงือกมีดังนี้

ปากและหัว

ปากของนกเงือกส่วนใหญ่มีขนาดใหญ่มาก ที่โดดเด่นก็คือ “โหนก” หรือ แคสค์ (Casque) ที่อยู่เหนือปาก ที่มีอยู่ในนกเงือกที่พบในเมืองไทยแทบทุกชนิด นกเงือกที่ส่วนใหญ่รู้จักคือ นกกก มีโหนกเหนือปากใหญ่มาก ตรงกลางบุ๋มต่ำลงทำให้ดูคล้ายว่ามันมีเขาสองเขาเล็กๆอยู่เหนือปาก นี่แหละที่ทำให้ได้ชื่อชนิดว่า bicornis แปลว่า “มีสองเขา” และเนื่องจากโหนกที่ดูมีขนาดใหญ่นั้นทำให้มันดูเหมือนหนัก แต่ที่จริงแล้วโหนกใหญ่ๆนั้นมีลักษณะเป็นรูพรุนมีน้ำหนักเบา ยกเว้นโหนกของ “นกชนหิน” ที่โหนกมีลักษณะเหมือนงาช้าง นอกจากนี้นกเงือกก็ยังมีตัวช่วยในการประคองปาก และโหนกใหญ่ๆนี้ก็คือกระดูกคอตอนบน มีอยู่คู่หนึ่งที่เชื่อมต่อติดกัน เป็นการเพิ่มความแข็งแรงให้กับนกเงือก และสามารถรับน้ำหนักปากและโหนกได้เป็นอย่างดี

โหนกบอกอายุ

โหนกเหนือปากของนกเงือกกรามช้างหยักเป็นลอนในช่วงที่นกมีอายุ 5-6 ปีแรก สามารถนับจำนวนอายุจากจำนวนลอนนี้ได้ เมื่ออายุมากขึ้นลอนนี้ก็จะค่อยๆหลุดไป ถึงจะมีการสร้างหยักลอนขึ้นใหม่แต่ก็ไม่ได้เพิ่มจำนวนขึ้นตามอายุ

ปีก

เมื่อนกเงือกบิน จะได้ยินเสียง “ฟิ่บๆๆๆ” ตามจังหวะการกระพือปีก เนื่องจากนกเงือกไม่มีขนอ่อนคลุมใต้ปีกทำให้ลมพัดผ่านโคนขนปลายปีกจึงเกิดเสียงดัง

ขา

นกเงือกมีขาสั้น เดินไม่เก่ง ได้แต่กระโดดไปมา เวลาจะบินมักจะใช้วิธีกระโดดลงมา แล้วค่อยกระพือปีกบิน

ปีกสีเหลืองของนกเงือก

นกกกมีวิธีบำรุงเส้นขนของตัวเองให้เงางามอยู่เสมอ มันจะใช้ปากจุ่มต่อมน้ำมันสีเหลืองใสที่โคนหางแล้วป้ายไปตามลำคอตามขนปีกทำให้ขนสีขาวๆกลายเป็นสีเหลืองอ่อนรวมทั้งทำให้ปากของมันกลายเป็นสีเหลืองไปด้วย ซึ่งถ้าเป็นสีของขนจริงๆ จะเป็นสีขาว